22 yaşındaki çöp toplayıcısı Okuku Prince, en iyi arkadaşının cansız bedeninin Uganda’nın başkenti Kampala’daki devasa çöp sahasında bulunduğu anı hatırlıyor. Geçtiğimiz Ağustos ayında Kiteezi çöp sahasında meydana gelen toprak kayması, aralarında arkadaşı Sanya Kezia’nın da bulunduğu 30 kişinin ölümüne yol açtı. “Hâlâ bazı insanların çöplerin altında olduğunu düşünüyorum,” diyor BBC’ye konuşan Prince. Bu çöplükte hayatını kaybeden birçok insan, geçimlerini atıklar arasından değerli eşyalar bulup temizleyerek ve satarak sağlıyordu. Balık ağlarından plastik şişelere, cam kavanozlardan eski elektronik cihaz bileşenlerine kadar her şey onlar için bir gelir kaynağıydı.
SORUMLULUK KİMDE?
Ölümcül çöküşün ardından hükümet ve Kampala belediyesi, ihmalkârlık konusunda birbirlerini suçladı. Ancak hayatını kaybedenlerin bazıları, gömülme onurundan bile mahrum kalarak tonlarca çöpün altında kaldı. Hükümete ait iş makineleri sonunda Kezia’nın cansız bedenini çıkardığında, 21 yaşındaki gencin yüzünde yaralar vardı. Onu çürümüş atıkların arasında görmek, Prince için zor bir manzaraydı. “Burada güvende değiliz. Burası düzeltilmezse insanlar için tehlike devam edecek,” diyor Prince. Bir zamanlar Uganda İslam Üniversitesi‘nde hukuk eğitimi alan genç adam, ailesinin maddi durumu kötüleştiği için öğrenimini yarıda bırakmak zorunda kalmış. Şimdi ise kütüphanelerde ders çalışmak yerine, her gün çöp toplamak zorunda.
İŞSİZLİK VE UMUTSUZLUK
Uganda’da genç işsizliği büyük bir kriz boyutuna ulaşmış durumda. Prince gibi birçok genç, hayallerinden vazgeçip sağlıklarını riske atarak hayatta kalmaya çalışıyor. “Sabahları çöp sahasına geliyorum, poşetleri topluyorum, yıkayıp satıyorum,” diyor Prince. Günlük kazancı sadece 10 bin Uganda şilini (yaklaşık 2,70 dolar). Çöplüğün çökmesiyle birlikte finansal sıkıntıları daha da artmış. Güvenlik nedeniyle yaşadığı yerden taşınmak zorunda kalmış. Kurtarma çalışmaları sırasında başkalarının evleri de yıkılmış. Yetkililer, hayatını kaybedenlerin ailelerine tazminat ödendiğini ancak evlerini kaybeden yaklaşık 200 kişiye henüz ödeme yapılmadığını kabul etti. Kampala Belediye Sağlık ve Çevre Dairesi’nin yeni başkanı Dr. Sarah Karen Zalwango, “Değerleme ve bütçe tahsisini bekliyoruz,” diyor.
ÇÖKÜŞ KAÇINILMAZ MIYDI?
Bazı uzmanlar, Kiteezi’deki felaketin kaçınılmaz olduğunu ve temel önlemlerin alınmadığını savunuyor. “Kampala’nın 4 milyon insanından gelen tüm atıkları, organik ve inorganik ayrımı yapmadan tek bir çöplüğe yığamazsınız,” diyor kentsel planlamacı Frank Muramuzi. “Ama biz bunu 20 yıldır yapıyoruz.” Kiteezi çöp sahası, 1996 yılında Dünya Bankası finansmanıyla inşa edildi. Ancak şehrin büyümesiyle birlikte, bu alan da devasa bir çöplüğe dönüştü. Kampala’da her gün yaklaşık 2 bin 500 ton çöp üretiliyor ve bunun yarısı şehirdeki çöp sahalarına gidiyor. En büyük depolama alanı ise Kiteezi. Ancak Kiteezi’de, bir çöp sahasında bulunması gereken geri dönüşüm, ayrıştırma ve yakma tesisleri yok. Muramuzi, “Çöp katmanları üst üste yığıldıkça, alt tabakalar zayıflıyor. Çürüyen organik atıklar ısıyı artırıyor ve gazlar sıkışıyor. Havalandırma olmadığı için çöp yığını daha da kırılgan hale geliyor,” diye açıklıyor. Bu sorunun kolayca çözülebileceğini de ekliyor: “Hükümet, düzenli izleme ve denetleme yaparsa, Kiteezi’deki felaket yaşanmazdı.”
SİYASİ ÇEKİŞMELER VE BÜTÇE SORUNLARI
Peki, bu kadar basit bir çözüm varken neden hâlâ uygulanmıyor? Görünüşe göre sorun, yetki çatışmaları ve mali kaynakların yanlış yönetilmesi. Kampala’yı temiz ve yaşanabilir hale getirme sorumluluğu Kampala Belediye Başkanlığı’na ait. Ancak muhalefet partisine mensup Belediye Başkanı Erias Lukwago, gerekli yetkilere sahip olmadığını söylüyor. Belediye, Kiteezi çöp sahasının kapatılması için defalarca teklif sunduğunu ancak 9,7 milyon dolarlık maliyetin şehir bütçesini aştığını ve merkezi hükümetten fon alamadığını belirtiyor. “Kalkınma ortaklarından ve bağışçılardan (Bill ve Melinda Gates Vakfı, GIZ, WaterAid gibi) aldığımız destek çok sınırlı,” diyor Kampala Belediye Başkanı. “Merkezi hükümetten yeterli fon alsaydık, şu an çok farklı bir noktada olurduk.” Hükümetin, Kampala’nın en büyük çöplüğüne fon ayırıp ayırmayacağı belirsiz. Ölenlerin ailelerine bin 350 dolar ödeme yapıldı, ancak hükümet, devlet kurumlarının sorumlu olduğu kanıtlanmadıkça daha fazla ödeme yapmayacağını açıkladı.
GEÇ KALINMIŞ ÖNLEMLER
Faciadan bir ay sonra, ülkenin emniyet ve suç soruşturma departmanının sunduğu rapor, Başkan Yoweri Museveni‘nin üç üst düzey Belediye yetkilisini görevden almasına yol açtı. Kampala’nın katı atık yönetiminden sorumlu yetkilisi James Bond Kunobere, geçen yıl yaşanan felaketin bir “uyarı” niteliğinde olduğunu kabul ediyor. Yetkililer şu anda organik atıkları komposta dönüştürmek ve gereksiz atık girişini azaltmak için planlar hazırlıyor. Ancak halka da sorumluluk düştüğünü belirtiyorlar. Şu anda, Kampala’daki sakinler çöplerini özel atık toplama şirketlerine teslim ediyor, ancak ayrıştırma yapılmıyor. “Halkın atık ayrıştırma bilincini değiştirmedik,” diyor Kunobere. “Eğer çöpleri ayırırsanız, farklı yerlerde değerlendirilebilir. Ancak karıştırırsanız hepsi çöplüğe gider.” Uzmanlar, bu tür girişimlerin önemli olduğunu ancak Kiteezi’deki yapısal eksiklikleri gidermeye yetmeyeceğini söylüyor. Ve buradaki felaketten etkilenenler için, alınan önlemler çok geç kalınmış durumda. “Tazminat sözü verdiler ama henüz hiçbir şey almadım. Çoğu kişi aynı durumda,” diyor Prince. “Arkadaşımızı kaybettik. Yaşanan her şey, yalnızca büyük bir kederdi.”
Kaynak: BBC