Gana, küresel kaju üretiminde önemli bir aktör konumunda. Fildişi Sahili ve Kamboçya’nın ardından dünyanın en büyük üçüncü çiğ kaju fıstığı ihracatçısı. Ülkede yaklaşık 300.000 kişi geçimini kaju yetiştirerek sağlıyor.
Bu çiftçilerden biri de Gana’nın kuzeydoğusunda, Accra’ya 800 km uzaklıkta çiftlik işleten Nashiru Seydou. Seydou, kaju üretiminin büyük zorluklar içerdiğini, güvenilir olmayan tedarik zincirleri ve dalgalı fiyatlar nedeniyle işlerini sürdürmekte zorlandıklarını belirtiyor. Bir çuval (100 kg) kabuklu kaju fıstığı için yalnızca 50 dolar kazandığını ifade eden Seydou, hükümetin sektörü desteklemesini talep ediyor.
Ganalı girişimci ve ekonomi uzmanı Bright Simons, kaju fiyatları konusunda çarpıcı bir veri sunuyor. Simons’a göre, kavrulmuş ve paketlenmiş kajular ton başına 20.000 ila 40.000 dolara satılırken, çiftçiler çiğ kajuları ton başına sadece 500 dolara satıyor. Bu büyük fiyat farkı, üreticilerin düşük gelirle çalıştığını ve kârın büyük kısmının işleme ve satış aşamalarında kazanıldığını gösteriyor.
Gana’nın işlenmiş Kaju eksikliği ve finansal engeller
Gana, yılda yaklaşık 180.000 ton kaju üretmesine rağmen, bunun %80’inden fazlasını çiğ ve kabuksuz halde ihraç ediyor. Bu durum, işlenmiş ve yüksek katma değerli kajuların sağladığı büyük ekonomik getiriden ülkenin yeterince faydalanamadığını gösteriyor.
Yerel işleme kapasitesini artırmaya çalışan girişimcilerden biri de Akwaaba Fine Foods’un kurucusu ve CEO’su Mildred Akotia. Şirketi şu anda yılda sadece 25 ton kaju işleyebiliyor. Akotia, Batılı ülkelerde yaygın olarak kullanılan kavurma ve paketleme makinelerinin, Gana’daki yüksek kredi maliyetleri nedeniyle kendileri için erişilemez olduğunu belirtiyor.
“Yerel bir bankaya giderseniz, kredi almak için %30 faiz ödemeniz gerekecek. Üretici olarak bu faiz oranıyla nasıl rekabet edebilirim?” diyen Akotia, finansal engellerin yerel işleme kapasitelerinin gelişmesini zorlaştırdığını vurguluyor.
Gana’da işlenen kajuların oranı %20’den az olduğu için, büyük miktarlarda çiğ kaju Hindistan, Tayland ve Vietnam gibi ülkelere ihraç ediliyor. İlginç bir şekilde, işlenmiş kajular daha sonra Gana’ya geri getirilerek ithal markalarla aynı fiyata satılıyor.
Hükümet politikaları ve küresel pazar erişimi
2016 yılında Gana hükümeti, yerel işleme sanayisini teşvik etmek amacıyla çiğ kaju ihracatına yasak getirdi. Ancak, çiftçiler ve tüccarların baskısı üzerine bu yasak sadece birkaç hafta içinde kaldırılmak zorunda kaldı. Çiftçiler, ham kajularını satacak alıcı bulamayınca fiyatlar düştü ve büyük miktarlarda ürün çürümeye başladı.
Son yıllarda hükümet, çiğ kaju ihracatına uygulanan vergileri artırmayı ve çiftliklerden doğrudan ihracatçıların kaju satın almasını yasaklamayı tartışıyor. Ancak ekonomi uzmanı Bright Simons, bu tür politika müdahalelerinin iş dünyasının temel sorunlarını göz ardı ettiğini düşünüyor.
“Büyük ölçekli üretim olmadan bu sektörde etkili olmak zor,” diyen Simons, yerel kaju tüketiminin artırılması gerektiğini vurguluyor. Afrika’nın ekonomik gelişiminde arz yönlü politikalara odaklanıldığını, ancak asıl önemli olanın talep yaratmak olduğunu belirtiyor.
Türk-Amerikalı ekonomist Prof. Daron Acemoglu da Gana’nın yerel kaju pazarını büyütmesi gerektiğini savunuyor. Acemoglu, 2023 yılında ekonomi alanında Nobel Ödülü’nü kazanan isimlerden biri olarak, düşük gelirli ülkelerde yerel işletmelerin karşılaştığı yapısal engeller üzerine çalışmalar yapıyor. Ona göre, Gana’nın önceliği işlenmiş kajuların uluslararası pazarlara erişimini artırmak olmalı.
Bu erişimin sağlanması için ulaşım maliyetlerinin düşürülmesi gerektiğini belirten Acemoglu, Gana hükümetinin kara ve demir yolu altyapısını iyileştirmesi gerektiğini söylüyor.
Gana’nın Kaju geleceği, markalaşma ve girişimcilik
Bright Simons, Ganalı girişimcilerin kaju fıstığını markalaştırma ve pazarlama konusunda daha aktif olması gerektiğini düşünüyor. Ancak, Gana’nın en yetenekli iş insanlarının çoğunun, ülkedeki bürokrasi ve kayırmacılık nedeniyle yurtdışında daha iyi iş fırsatları bulduğunu belirtiyor.
“Büyük bir beyin göçü var. Afrika’nın ekonomik kalkınmasının yavaş olmasının sebebi, arz tarafına çok fazla odaklanmamızdır. Oysa asıl mesele talepte. Kaju tüketen bir orta sınıf yaratmalıyız,” diyor.
Aynı sorun, Gana’nın altın ve kakao gibi diğer büyük ihraç ürünleri için de geçerli. Çoğu ürün işlenmeden Batı’ya ihraç ediliyor ve ülke bu ürünlerin yarattığı yüksek katma değerden mahrum kalıyor.
Bunun farkında olan Mildred Akotia, işini büyütmek için çalışmaya devam ediyor. Şirketinin, çiftliklerden doğrudan kaju satın alarak işleme kapasitesini artırmak için kendi lojistik ağını kurmak istediğini belirtiyor.
“BAE, Kanada ve ABD’den birçok sipariş alıyoruz ama şu anda talepleri karşılayamıyoruz. Kavurma için yeterli kaju fıstığı tedarik edemiyoruz. Hem yerel hem de uluslararası pazarda büyük bir fırsat var,” diyen Akotia, Gana’nın işlenmiş gıda sektörüne yeni bir kimlik kazandırmayı hedeflediğini söylüyor.
Gana’nın kaju endüstrisinde kalıcı bir değişim yaratması için finansal engellerin kaldırılması, yerel üretimin desteklenmesi ve uluslararası pazarlara erişimin güçlendirilmesi kritik öneme sahip. Ancak bu sürecin başarılı olması için hem hükümetin hem de girişimcilerin etkin rol oynaması gerekiyor.