İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), Batı Afrika’nın önde gelen alimlerinden Abdullah b. Fûdî’nin (1766–1829) “Ziyâʾü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl” adlı tefsiri Dr. Ahmad Muhktar Adam tarafından ilk kez tahkikli neşirle yayımladı. Kur’an ilimleri açısından büyük öneme bu sahip eser, Batı Afrika’daki İslami düşünce geleneğini ve 19. yüzyılın başında bölgede yaşanan ilmî-siyasi dönüşümleri anlamak için temel bir kaynak niteliğinde.
ABDULLAH B. FÛDÎ KİMDİR?
Asıl adı Abdullah b. Muhammed b. Osman olan alim, günümüzde Nijerya sınırlarında yer alan Dengel kasabasında 1766/1767 yıllarında doğdu. Babası Muhammed b. Osman, ilmiyle tanınan büyük bir alim olduğu için Fulani dilinde “fakih” anlamına gelen Fûdî lakabıyla biliniyordu. Bu nedenle oğulları da “İbn Fûdî” olarak meşhur oldu.
Abdullah b. Fûdî, babası, amcaları ve ağabeyi Osman b. Fûdî dahil olmak üzere 21 farklı hocadan ders aldı. Hayatını sadece eğitimle sınırlı tutmadı; aynı zamanda bir tebliğci, savaş komutanı ve devlet kurucusu olarak öne çıktı. Ağabeyi Osman’ın başlattığı ıslahat hareketine katıldı, Gobir’den Gudu’ya hicretin ardından başlayan cihat hareketinde önemli cephelerin komutanlığını üstlendi.
Sokoto Halifeliği’nin kurulmasından sonra devletin ilk veziriazamı oldu. Aynı zamanda hukuki düzenlemelere katkı sağlayarak, halifeliğin temel kaynak eserlerini yazdı. Ömrünün son yıllarında siyasetten çekilip ilmî çalışmalarına yoğunlaştı.
İLMİ MİRASI
Abdullah b. Fûdî, tefsir, fıkıh, hadis ve dil alanlarında 200’ü aşkın eser kaleme aldı. Bu eserlerden 187’si Arapça, diğerleri Hausa, Fulfulde ve Nupe dillerindedir. Bazı kitaplarını manzum, bazılarını nesir halinde yazdı; bir kısmı da önceki alimlerin eserlerinin manzum şerhi veya muhtasarı niteliğindedir.
Eserlerinin önemli bir bölümü Nijerya’daki Usman dan Fodio Üniversitesi, Ahmadu Bello Üniversitesi ve Sankore Uluslararası İslam-Afrika Araştırmaları Enstitüsü gibi kurumlarda el yazması halinde korunuyor. Bazı eserler basıldı, dijitalleştirildi ve İngilizce, Fransızca ile İspanyolcaya çevrildi.
İbn Fudinin, Ziyâʾü’t-Teʾvîl fî Meʿâni’t-Tenzîl eserinde, ayetlerin hem lafzî hem de ma’nâ yönlerini dikkate alarak klasik İslâm tefsir metodolojisini izlemiştir. Ayetlerin dil yapısı, bağlamı ve rivayet edilen tefsir kaynakları titizlikle incelenerek hem kelâm hem de fıkıh ve hadîs perspektifinden derinlemesine yorumlarla kıymetli bir kaynak haline getirilmiştir.
BİR DİĞER ÖNEMLİ ESERİ: KİFÂYETÜ DUʿAFÂʾİ’S-SÛDÂN
Abdullah b. Fûdî, “Kifâyetü Duʿafâʾi’s-Sûdân fî Beyâni Tefsîri’l-Kurʾân” adlı tefsirini 1823 yılında tamamladı. Eser, sure tertibine göre Fatiha’dan Nas’a kadar Kur’an’ın tamamını kapsıyor. Basit ve anlaşılır bir dille kaleme alınan tefsir, özellikle Nâfi’nin Verş rivayeti esas alınarak yazılmış olmasıyla öne çıkıyor.
ESER, AKADEMİ DÜNYASINA KAZANDIRILDI
Eser, daha önce iki kez basıldı; 2001 yılında Sani Musa Ayagi ve Hamid İbrahim Hamid tarafından iki cilt halinde tahkikli neşri yapıldı. IRCICA’nın yeni yayını ise farklı yazma nüshalardan yararlanarak eseri yeniden akademi dünyasına kazandırdı.
IRCICA, bu tahkikli neşirle Abdullah b. Fûdî’nin tefsirini araştırmacılara sunarak hem Kur’an ilimleri hem de Batı Afrika’nın dini-siyasi tarihi için yeni bir kapı aralıyor.
OSMAN BİN FÛDÎ KİMDİR?
Osman b. Fûdî (1754–1817), Batı Afrika’nın en etkili İslam âlimi, mücahidi ve devlet kurucularından biridir. Fulânîler arasında Usmanu Bi-Fûdiye, Hausa dilinde ise Usman dan Fodio olarak tanınan Osman b. Fûdî, küçük yaşta başladığı dini eğitimini dönemin seçkin âlimlerinden aldı. Özellikle Agadesli Cibrîl b. Ömer’den etkilenerek tasavvufa yöneldi ve sünnete dönüş, bid‘atların terk edilmesi gibi konuları vaazlarında öne çıkardı. Zamanla geniş bir kitle topladı ve düşünceleri yerel yönetimlerce tehdit görülmeye başlandı.
1804’te Gobir Sultanı’na karşı cihat ilan eden Osman b. Fûdî, kısa sürede pek çok Hausa şehir devletini etkisi altına aldı. 1808’de Alkalawa’nın fethiyle hareketinin zaferi kesinleşti ve 1812’de Sokoto Halifeliği’ni kurdu. Halifeliğin idaresini oğlu Muhammed Bello ve kardeşi Abdullah ile paylaşan Osman b. Fûdî, ömrünün son yıllarında daha çok ilmî çalışmalara yöneldi. Çok sayıda eser kaleme alan, Kādiriyye tarikatının Batı Afrika’daki yayılmasında önemli rol oynayan Osman b. Fûdî, 1817’de vefat etti.