BRICS ülkeleri, küresel ticaret ve finans sisteminde ABD dolarına olan bağımlılığı azaltmaya yönelik adımlarını hızlandırıyor. Ukrayna savaşı ve Batı yaptırımlarının ardından ivme kazanan bu strateji, yerel para birimleriyle ticaret ve alternatif ödeme sistemlerinin kullanımını teşvik ediyor. 2023’te Rusya ile Çin arasındaki ticaretin %80’inden fazlası dolar kullanılmadan gerçekleşti.
2024’te devreye alınan BRICS Köprü Ödeme Sistemi, SWIFT’e alternatif bir yapı sunarak sınır ötesi işlemlerde yerel para birimlerinin kullanımını kolaylaştırıyor. 2025 ortası itibarıyla Çin, Rusya ve Hindistan arasında test edilen sistem, kısa süre önce Güney Afrika ve Mısır’ın katılımıyla genişletildi. Bu gelişme, Afrika’nın yıllardır süregelen dolar bağımlılığından kurtulup kurtulamayacağı sorusunu gündeme getiriyor.
DOLAR BAĞIMLILIĞI AFRİKA EKONOMİSİNİ ZORLUYOR
Afrika’nın dolar karşısındaki kırılganlığı, hem tarihsel hem de yapısal temellere dayanıyor. Kıtanın dış borcunun %60’tan fazlası dolar cinsinden. 2024’te Afrika ülkeleri borç ödemeleri için yaklaşık 70 milyar dolar harcadı. Afrika Kalkınma Bankası’na göre, bu yük yüksek ABD faiz oranları ve güçlü dolar nedeniyle daha da ağırlaştı; bu da eğitim, sağlık ve kalkınma gibi hayati sektörlerden kaynakların çekilmesine neden oldu.
Dolar bağımlılığı, dış ticaret dengesizliklerini de derinleştiriyor. Örneğin Nijerya, petrol ihracatından elde ettiği gelirleri dolarla kazanmasına rağmen ithalatının büyük kısmı da dolarla gerçekleştiğinden sürekli döviz krizi, kur dalgalanması ve enflasyonla mücadele ediyor.
BRICS VE PARASAL EGEMENLİK UMUDU
BRICS’in “dolar dışılaşma” gündemi, Afrika ülkelerine parasal egemenliklerini yeniden kazanma imkânı sunabilir. BRICS destekli ödeme sistemleri veya yerel para birimleriyle yapılacak ticaret, kıtayı dolar kurundaki dalgalanmalardan koruyabilir.
2023’te BRICS içi ticaretin 422 milyar dolara ulaşması, bu geçişin gerçek potansiyele sahip olduğunu gösteriyor. Mısır, 2024’ün sonunda Çin ile 2,5 milyar dolarlık bir para takası anlaşması imzalayarak Çin ithalatında yuan kullanımına geçti. Etiyopya ise dolar sıkıntısı ve 10 milyar doları aşan dış ticaret açığı nedeniyle Hindistan ile yerel para birimiyle ticareti gündemine aldı.
Güney Afrika, kıtanın en sanayileşmiş ekonomisi olarak BRICS’in mali entegrasyon süreçlerinde kilit rol oynuyor. Ülkenin bankacılık sektörü, BRICS ödeme sistemi üzerinden sınır ötesi işlemleri test etmeye başladı. Çin, Hindistan ve Rusya ile ticaretin bir bölümünü dolar dışı para birimleriyle gerçekleştirmek, Güney Afrika’yı küresel para istikrarsızlığına karşı korumayı amaçlıyor.
HEDEF: EKONOMİK BAĞIMSIZLIK
Ancak dolar dışılaşma, tek başına Afrika’nın ekonomik sorunlarını çözemez. Birçok Afrika para birimi —örneğin Nijerya nairası ve Etiyopya birri— hâlâ yüksek enflasyon ve kur istikrarsızlığı nedeniyle ticaret için yeterli güveni sağlayamıyor. Gerçek bağımsızlık, yerel ekonomilerin güçlendirilmesi ve kamu kurumlarına güvenin yeniden tesis edilmesiyle mümkün olabilir.
Yeni bir bağımlılık döngüsüne girmemek için, Afrika ülkeleri ticaret ilişkilerini çeşitlendirmeli, bölgesel iş birliğini artırmalı ve sağlam mali yönetişim kurumları inşa etmelidir.
BAĞIMSIZ MALİ KURUMLAR GEREKİYOR
BRICS, Afrika’ya küresel finansal kuralları yeniden şekillendirme sürecinde önemli bir kaldıraç sunuyor. Ancak bu kaldıraçtan gerçek anlamda faydalanabilmek için, Afrika devletlerinin özerk mali kurumlar inşa etmesi gerekiyor.
Afrika Kıtasal Serbest Ticaret Bölgesi (AfCFTA), BRICS mekanizmalarıyla entegre edildiğinde yerel para birimleriyle kıta içi ticareti artırabilir. Ayrıca 2022’de Afrika İhracat-İthalat Bankası tarafından başlatılan Pan-Afrika Ödeme ve Mutabakat Sistemi (PAPSS), BRICS altyapısıyla birlikte çalışarak dolar bağımlılığını azaltabilir.
Uganda ve Nijerya’nın BRICS ile yürüttüğü girişimler de bu yönde umut verici. Uganda, 2025’te Hindistan’la imzaladığı mutabakatla, tarım ürünleri ithalatında rupinin kullanılmasını araştırıyor. Nijerya ise BRICS Bankası’na (Yeni Kalkınma Bankası – NDB) üyelik süreciyle ilgileniyor. Bu sayede dolar dışı kredilerle enerji altyapısını finanse etmeyi ve döviz risklerini azaltmayı hedefliyor.
MALİ ÖZGÜRLÜK İÇİN CİDDİ ADIMLAR ŞART
BRICS’in dolar dışılaşma stratejisi, Afrika’ya küresel finansal sistemde kendi pozisyonunu yeniden tanımlama fırsatı sunuyor. Doların hakimiyetini azaltacak araçlar, ortaklıklar ve alternatifler geliştiriliyor. Ancak kıtanın mali özgürlüğü, sadece bu stratejiyle sağlanamaz.
Gerçek bağımsızlık; sağlam kurumlar, dikkatli ekonomik politikalar ve bölgesel dayanışma ile mümkündür. Afrika’nın Washington’dan Pekin’e yönelmek yerine, kendi mali egemenliğini tesis etmesi gerekiyor. BRICS yalnızca çerçeveyi sunabilir; inşayı ise Afrika’nın kendisi yapmak zorunda.